ADVERS İLAÇ REAKSİYONLARI

Ecz. Emre Kara

Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, Klinik Eczacılık Anabilim Dalı

"yan etkiler", "istenmeyen etkiler" gibi farklı şekillerde tanımlanan bu reaksiyon hem maddi açıdan hem hastanın hayat kalitesi açısından oldukça büyük bir problemdir. Hastalar için önemli bir morbidite nedeni olmasının yanı sıra mortaliteye de sebep olabilmektedir.

İstenmeyen etkiler;

- %10 - 20 oranında görülmektedir,

- hastane başvurularının %5'inden sorumludur,

- %0.1 kişide ise ölüme neden olmaktadır.

DSÖ (Dünya Sağlık Örgütü) tanımı: İlacın insanlarda kullanıldığı dozlarda ortaya çıkan, zararlı ve istenmeyen, ilaca ilişkin bir olay.

Üstteki tanım bazı eksiklikler taşımaktadır;

- Reçeteleme veya uygulama hatası dahil aşırı doz uygulama kaynaklı etkiler,

- Tedavi başarısızlığı,

- İlaç etkileşimleri,

- İlaç yoksunluğu gibi durumlar da istenmeyen etkiler olmasına rağmen DSÖ tanımlaması bu durumları kapsamamaktadır.

Sınıflandırma

Temel olarak 2 kategoriye ayrılmaktadır (Tip A, Tip B), bazı kaynaklar 3 kategori (Tip C, Tip D, Tip E) daha ekleyerek toplam 5 kategoriye ayırabilmektedir.

• Tip A: Tahmin edilebilir (öngörülebilir) yan etkiler. İlacın normalde var olan etkisinin aşırı bir şekilde ortaya çıkmasıdır. Genellikle ilacın dozuna bağımlı olarak ortaya çıkmaktadır. Görülme sıklığı (insidans) ve morbiditesi yüksektir, mortalitesi ise düşüktür. Örneğin; insulin kullanımında hipoglisemi, opioid analjeziklerin solunum depresyonu yapması, ACE inhibitörlerin öksürüğe neden olması vb.

• Tip B: İdiosenkratik, tuhaf, anormal etkiler. Normalde görülmesi beklenmeyen ve doza bağımlı olmadan ortaya çıkan, öngörülemez istenmeyen etkilerdir. Görülme sıklığı ve morbiditesi düşük olmasına rağmen, mortalitesi yüksektir. Çoğunlukla immunolojik reaksiyonlardır. Örneğin; penisilin alerjisi vb.

• Tip C: Kronik veya devam eden etkiler. İlaç kullanımı bırakıldıktan sonra da devam eden etkilerdir. Örneğin: bifosfonat kullanımına bağlı çene osteonekrozu vb.

• Tip D: Ertelenmiş etkiler. İlaç kullanımı bırakıldıktan bir süre sonra ortaya çıkan etkilerdir. Örneğin; ilaç bağımlı karsinojenez ve teratojenez reaksiyonları vb.

• Tip E: İlaç kullanımı bırakılır bırakılmaz ortaya çıkan istenmeyen etkilerdir. Örneğin; PPİ (proton pompası inhibitörü) ilaçlar bırakılınca görülen refleks hiperasidite vb.

Ek olarak;

• Tip F (en son eklenen): Tedavide beklenmeyen bir başarısızlık. Yaygındır, doz ilişkilidir ve çoğunlukla iilaç etkileşimleri nedeniyle ortaya çıkmaktadır. Örneğin; antimikrobiyallere direnç, etkileşen bir ilaçla birlikte kullanımda oral kontraseptif dozunun yetersiz kalması vb.

Görülme oranına göre sınıflandırma;

>%10 , çok yaygın

%1-10 , yaygın

%0.1-1, nadir

%0.01-0.1, seyrek

<%0.01, çok seyrek

Arttıran Faktörler

Tip A reaksiyonlar için;

- İleri yaş

- Böbrek fonksiyon bozukluğu

- Karaciğer fonksiyon bozukluğu

- Kırılganlık ('frailty')

Hem tip A hem Tip B reaksiyonlar için;

- Polifarmasi

- Kadın cinsiyet

- Advers ilaç reaksiyonu öyküsü

- Genetik yatkınlık

Yan etkiler, bazı durumlarda bir tercih sebebi de olabilmektedir. Örneğin; kodeinin neden olduğu konstipasyonun, turist diyaresi için faydalı olması gibi.

Kaynaklar

1. https://www.accp.com/docs/bookstore/psap/2015B2.SampleChapter.pdf